Zamonaviy dunyoda firibgarlar aldashning tobora murakkablashgan usullaridan foydalanishyapti. Ularning qurboni bo‘lmaslik uchun eng keng tarqalgan sxemalarning qisqacha tavsifi:

1. Fishing saytlar va xatlar (phishing)
   • Nima? Mashhur banklar, davlat organlari (Davlat xizmatlari, Soliq xizmati) yoki onlayn-do‘konlar nomidan yuborilgan soxta saytlar va xatlar — maqsad login, parol yoki karta ma’lumotlarini olib qolish.
   • Qanday himoyalanish kerak?
     • Har doim brauzerdagi sayt manzilini tekshiring — rasmiy manzilda xatolar yoki qo‘shimcha belgilar bo‘lmaydi.
     • Xatlar va SMS-lardagi shubhali havolalarga bosmang. Shubhangiz bo‘lsa, tashkilotning rasmiy saytida ko‘rsatilgan telefon raqamiga qo‘ng‘iroq qiling.
     • Noma’lum jo‘natuvchilardan kelgan ilovalarni/ilovalarni yuklab olmang.

2. Soxta kredit vositachilari
   • Nima? Sizga yaxshi shartlarda, kafolatlangan tasdiq bilan kredit olishni taklif qilishadi; ko‘pincha “xizmat” yoki “sug‘urta” uchun avans talab qilinadi va keyin yo‘qolishadi.
   • Qanday himoyalanish kerak?
     • Yodda tuting: qonuniy banklar ariza ko‘rib chiqish uchun avans olmaydi.
     • Kreditlarni faqat Markaziy bank litsenziyasiga ega rasmiy banklar yoki kredit tashkilotlaridan oling.
     • “100% tasdiqlash” kabi takliflarga ishonmang.

3. Moliyaviy piramida
   • Nima? Juda yuqori daromad (masalan, oyiga 30%) va’da qiluvchi loyihalar. Yangi ishtirokchilar hisobidan eski ishtirokchilarga to‘lov amalga oshiriladi — oqim tugaganda loyiha qulaydi.
   • Qanday himoyalanish kerak?
     • Bunday daromadlar qayerdan kelayotganini so‘rang — aniq ishlab chiqarish yoki savdo bo‘lmasa, ehtimol bu piramidadir.
     • Boshqalarni jalb qilish asosiy daromad bo‘lgan loyihalardan uzoq turing.

4. Zararli fayllar va dasturlar
   • Nima? Foydali hujjat yoki dastur sifatida ko‘rinadigan viruslar va trojanlar (masalan, “Sud xabarnomasi.pdf.exe”) — ular kompyuteringizni bloklashi yoki internet-banking uchun login ma’lumotlarini o‘g‘irlashi mumkin.
   • Qanday himoyalanish kerak?
     • Noma’lum manbalardan fayl yuklab olmang va ochmang.
     • Litsenziyali antivirus dasturidan foydalaning va uni muntazam yangilang.
     • Fayl kengaytmalariga e’tibor bering — haqiqiy hujjat .exe, .scr, .bat bilan tugashi mumkin emas.

5. Deepfake — video va audio (sun’iy intellekt)
   • Nima? Boshqa odamning yuz va ovozi bilan juda ishonchli soxta video yoki audiolar yaratish texnologiyasi. Firibgarlar yaqinlaringiz yoki rahbaringiz ismidan pul talab qilishi mumkin.
   • Qanday himoyalanish kerak?
     • Agar yaqin odam video yoki telefon orqali darhol katta summa o‘tkazishni so’rasa — vahimaga tushmang.
     • Unga tanish raqam orqali qayta qo‘ng‘iroq qiling va ma’lumotni tasdiqlang.
     • Favqulodda holatlar uchun yaqinlaringiz bilan “maxfiy so‘z” belgilang.

Asosiy qoida: Ishoning, lekin tekshiring! Sizning moliyaviy xavfsizligingiz — sizning qo‘lida.